Gemeente Oegstgeest
afd. Bouwen & Techniek
GRONDGEBIED
Oegstgeest behoort tot één van de vroegst bewoonde plekken van ons kustgebied. Achter de jonge zeeduinen kon men hier op de geestgronden betrekkelijk veilig wonen zonder voortdurend overstromingsgevaar. De vroegste sporen van bewoning zijn in 1946 aangetroffen in een uitloper van een oude strandwal in de Elsgeesterpolder, waarin de tweede eeuw na Chr. een Bataafse nederzetting gevestigd was.
De naam Oegstgeest verwijst nog naar de geestgronden, die overigens in de zeventiende eeuw werden afgegraven ten behoeve van de stadsuitbreidingen van Leiden. Over de herkomst van 'Oegst' bestaat onduidelijkheid. De naam werd in het verleden ook vaak gespeld als 'Oestgeest' of 'Oostgeest' en zou dus kunnen verwijzen naar de geografische ligging van ons dorp: ten oosten van de geestgronden. De oudst aangetroffen spellingswijze, in een kopie van een goederenlijst van de Sint-Maartenskerk te Utrecht uit de tiende eeuw, luidt echter 'Osgeresgeist'. Dit zou erop kunnen duiden dat de geestgronden ooit bezit waren van een Germaan, Osger of Ansgar geheten. In de Middeleeuwen sprak men ook wel van de kerk van Kerkwerve als men de Oegstgeester parochiekerk, het huidige Groene Kerkje, bedoelde.
BEBOUWING
De ambachtsheerlijkheden Oegstgeest en Poelgeest, in 1399 door hertog Albrecht als graaf van Holland tot één verenigd en tot 1 september 1858 officieel altijd samen genoemd, bestonden al in de tiende eeuw. Zij besloegen toen en vervolgens vele eeuwen lang een aanzienlijk groter gebied dan de huidige gemeente. Leiden werd begrensd door zijn wallen en singels. Direct daarbuiten begon het grondgebied van de omliggende dorpen, waarvan Oegstgeest er één was. Tot 1896 liep de grens tussen Oegstgeest en Leiden langs de Morssingel. Het gebied bij de Maredijk, de Hoge en Lage Mors en de buurt bij het station hoorden bij Oegstgeest. Bezochten hooggeplaatste personen Leiden, dan kwamen zij met de trein aan op Oegstgeester grondgebied en moest de Oegstgeester burgemeester hen begroeten. In 1896 kwam de grens bij de Posthof, bij de Wassenaarseweg, te liggen. Al snel daarna wilde Leiden opnieuw een gedeelte van Oegstgeest annexeren. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog liepen de plannen vertraging op, maar in 1920 moest een volgend stuk aan Leiden worden afgestaan. De grens liep nu langs de Nachtegaallaan-Warmonderweg. Tevens ging een gedeelte van de Mors over naar Leiden. Geregeld koesterde Leiden plannen voor algehele annexatie van Oegstgeest, maar zover kwam het niet. Wel werd Oegstgeest in 1966 voor de derde keer gekortwiekt. Het grootste deel van de Broek- en Simontjespolder ging over naar Leiden. Daar is nu de Merenwijk gebouwd. Ook de rest van de Mors werd Leids grondgebied. Aan de noord-westzijde kreeg Rijnsburg een groot stuk grondgebied. Vroeger vormde de Sandtlaan de grens tussen Oegstgeest en Rijnsburg. Nu werden de Oegstgeester buurten 'De Bazar' en 'De Rijsjes' aan Rijnsburg toebedeeld.
FORENSENPLAATS
Oegstgeest bestond behalve uit de genoemde geannexeerde buurten uit verschillende losse kernen: de Kerkbuurt of het Oude Dorp (bij het Groene Kerkje), de Leidse Buurt, onderverdeeld in de Pen (bij de Beukenhof) en de Punt (bij het kruispunt Rhijngeesterstraatweg-Geversstraat) en de Poelgeesterbuurt of de Kwaak (bij kasteel Oud-Poelgeest). Tussen deze buurten waren hooguit wat verspreid liggende huizen en boerderijen te vinden. Pas rond 1900 begon men de tussenliggende gebieden te bebouwen: eerst het Wilhelminapark, rond 1915 het Prins Hen-drikpark. Daarna ging het snel. Oegstgeest werd geliefd als forensenplaats: het Julianapark, Oranjepark en Emmapark werden in de twee volgende decennia volgebouwd. In de jaren vijftig en zestig werden nieuwe wijken gebouwd bij de Grunerie en tussen de Emmalaan en de Lange Voort. In de jaren zeventig bereikte men het Oegstgeester Kanaal. Daarna werd het gebied ten noorden van het kanaal in exploitatie gebracht en verrezen Haaswijk en de Morsebel. Wanneer op afzienbare termijn ook de nieuwste wijk Poelgeest volgebouwd zal zijn, is er sprake van één aaneengesloten Oegstgeest.
INWONERS
Het is niet zeker of het grondgebied van Oegstgeest ook na de Bataafse nederzetting uit de tweede eeuw na Christus constante bewoning heeft gekend. In de negende eeuw stond op de plaats van het huidige Groene Kerkje een volgens de legende door Willibrord gewijd kerkje. De aanwezigheid van dit kerkje en van bezittingen van de Sint-Maartenskerk te Utrecht doen vermoeden dat zich hier een voor die tijd tamelijk dichte bevolking bevond. Van de elfde tot de veertiende eeuw heeft Oegstgeest een periode van vooruitgang beleefd, die werd onderbroken toen Leiden als stad opkwam. Door belemmering 'van nering en ambacht' en het weren van bebouwing op zekere afstand van de stad werd Oegstgeest in zijn ontwikkeling gestuit. De ambachten Oegstgeest en Poelgeest werden, omdat zij door de achteruitgang van de bevolking hun belasting aan de graaf van Holland niet meer konden voldoen, in 1399 verenigd. Rond 1500 was Oegstgeest een armoedig plaatsje met slechts veertig woningen. Vijfentwintig jaar later waren het er zelfs nog maar vijfentwintig met in totaal circa tweehonderd inwoners.
STORMACHTIGE ONTWIKKELING
De bewoners hielden zich vooral bezig met landbouw en veeteelt op gronden die meestal eigendom waren van grote abdijen en kerken of van adellijke heren of rijke poorters uit Leiden. Dit zou nog eeuwen zo blijven. Aan het begin van de negentiende eeuw telde het toen uitgestrekte Oegstgeest slechts zo'n achthonderdvijftig inwoners. Er waren meer koeien dan kinderen! De helft van de inwoners was Rooms-Katholiek, de andere helft Hervormd.
Rond 1900 bepaalde de bloembollencultuur mede het aanzien van de omgeving van ons dorp. Het inwoneraantal was toen al aanzienlijk gestegen. Voor de eerste annexatie van 1896, telde de gemeente circa 4300 inwoners. Het geleden verlies werd binnen twaalf jaar goedgemaakt. Oegstgeest maakte een stormachtige ontwikkeling door van agrarische gemeenschap naar forensenplaats. Ook in 1920, bij de tweede annexatie, ging het inwonertal fors achteruit van 5700 naar 4200, maar daarna verliep de groei steeds sneller. Door de bouw van nieuwe wijken kon aan velen die in Oegstgeest zelf, Leiden, Amsterdam of Den Haag hun werk hadden, woonruimte geboden worden. Met de nieuwe wijk Poelgeest meegeteld benadert het inwonertal nu de 22.000.
INFRASTRUCTUUR
Aan het begin van de negentiende eeuw werd de eeuwenoude hoofdverbinding Haarlem-Den Haag opgewaardeerd tot rijksstraatweg. Via de huidige Haarlemmerstraatweg, Dorpsstraat, Rhijngeesterstraatweg en Endegeesterstraatweg moest het steeds groeiende verkeer zich dwars door ons dorp persen. Pas met de aanleg van rijksweg 4, de voorloper van de A44, in 1934 kwam in deze situatie verbetering. Afsplitsingen van deze hoofdweg vormden de Lageweg of Lijtweg (Wijttenbachweg, Terweeweg), de straatweg naar Leiden (Geversstraat, Leidsestraatweg, Rijnsburgerweg) en de Groene Steeg (Oude Rijnzichtweg, Rijnzichtweg, Rijnsburgerweg).
Door de slechte toestand van de wegen vond veel vervoer plaats over water. Kleine fabriekjes vestigden zich in de negentiende eeuw dan ook bij voorkeur langs de Rijn. Al in 1657 was door de steden Leiden en Haarlem de Haarlemmertrekvaart gegraven. In verband met de drooglegging van het Haarlemmermeer werd in 1840 de Vliet vergraven tot het Oegstgeester Kanaal. De komst van de meer dan honderd arbeiders, die het graafwerk moesten verrichten, zorgde voor heel wat beroering onder de plaatselijke bevolking.
In 1842 werd het tracé voor de spoorbaan Haarlem-Rotterdam aangelegd. Het Leidse station stond jarenlang op Oegstgeester grondgebied. Omdat men ook binnen de regio behoefte kreeg aan betere verbindingen, werden in de jaren tachtig van de negentiende eeuw de eerste interlokale stoomtramlijnen geopend. Twee lijnen gingen vanuit Leiden door Oegstgeest: één naar de bollenstreek en Haarlem, de andere richting Rijnsburg en Katwijk. Sinds de laatste tram in 1960 reed, wordt het openbaar vervoer door busdiensten onderhouden.
HEERLIJKE RECHTEN
In 1242 verleende graaf Willem II van Holland de heerlijkheid Oegstgeest aan ene Diderik van Oegstgeest. Het huidige gemeentewapen, een schild van goud beladen met een rood anker-kruis, herinnert nog aan de Heren van Oegstgeest. Door vererving via de geslachten Van Cuyck en Utenwaerde kwam de heerlijkheid in 1342 in het bezit van de Heren van Wassenaer, burggraven van Leiden, die hun rechten in 1615 aan de stad Leiden verkochten. Vanaf dat moment traden 'burgemeesters en regeerders der stadt Leyden' op als ambachtsheren van Oegstgeest. Zij verkregen daarmee de hoge en lage rechtspraak en het recht van benoeming of bevestiging van ambtenaren als de baljuw, de schout, de secretaris, en van schepenen, weesmannen en ambachtsbewaarders. Ook hadden zij bemoeienis met de benoeming van de predikant en de kerkmeesters.
Na de omwenteling van 1795 werden de heerlijke rechten afgeschaft. Oegstgeest kon zich gaan ontwikkelen tot een zelfstandige gemeente. De gemeenteraad van Leiden besloot in 1849 wat er nog over was van de heerlijkheid te verkopen. De nieuwe eigenaar werd jonkheer D.Th. Gevers van Endegeest.
BURGEMEESTERS
Onder de burgemeesters die na de Franse tijd vanaf 1813 in Oegstgeest benoemd werden, vallen vooral Jacob Willem de Malnoë van Noort en Hendrik Derk Terwee op vanwege hun lange ambtstermijnen van respectievelijk vierendertig (1815-1849) en tweeënveertig jaar (1853-1895). In de tussenliggende jaren was jonkheer Karel Adriaan Theodoor Gevers de jongste burgemeester uit de Oegstgeester geschiedenis. Hij was pas vierentwintig jaar toen hij benoemd werd en woonde nog bij zijn ouders op Rhijngeest. Vanuit het oude raadhuis aan de huidige Wijttenbachweg bestuurden deze burgemeesters, bijgestaan door assessoren of wethouders, ons dorp. Burgemeester De Kempenaer (1895-1900) nam het initiatief voor de bouw van een nieuw gemeentehuis aan het Wilhelminapark. Hier zetelden zijn opvolgers Van Griethuijsen, Van Gerrevink, Baumann, Du Boeuff, Van Eysinga en Scheenstra. In 1998 werd de voormalige Jelgersmakliniek aan de Rhijngeesterstraatweg tot gemeentehuis verbouwd en in gebruik genomen. Met Els Timmers-van Klink deed in november van datzelfde jaar de eerste vrouwelijke burgemeester van Oegstgeest haar intrede.
KARAKTERISTIEKE GEBOUWEN
Op de plaats waar Willibrord in de achtste eeuw het eerste Oegstgeester kerkje gewijd zou hebben, staat nu de (hervormde) Groene of Willibrordkerk. De huidige vorm gaat terug tot de veertiende of vijftiende eeuw, al werd de kerk bij het beleg van Leiden in 1574 grotendeels verwoest. In 1663 ging men tot definitief herstel van de kerk over. De toren, die in 1574 wel gespaard was gebleven, moest in 1830 wegens bouwvalligheid afgebroken worden.
Aan de Rhijngeesterstraatweg verrees in 1901 de katholieke kerk van de H. Willibrord. De architect was J.Th.J. Cuypers. Naast dit kerkgebouw ligt nog de voormalige pastorie uit de achttiende eeuw.
Ook de kastelen Endegeest en Oud-Poelgeest werden in 1574 verwoest en naderhand weer opgebouwd. Endegeest werd voor het eerst vermeld in 1307. In het midden van de zeventiende eeuw was het kasteel tijdelijk aan de Franse wijsgeer René Descartes verhuurd. In 1800 werd Endegeest aan mr. D.C. Gevers verkocht. Zijn zoon kocht in 1849 de heerlijkheid Oegstgeest van de stad Leiden. Een neef, die het kasteel uiteindelijk erfde, verkocht het in 1896 aan Leiden, dat er een krankzinnigengesticht vestigde.
Oud-Poelgeest, vroeger ook wel Alkemade of Arenstein genoemd, werd omstreeks 1667 herbouwd op fundamenten, die waarschijnlijk dateren van de dertiende eeuw. De Leidse hoogleraar Hermanus Boerhaave kocht de buitenplaats in 1724. De torentjes werden in de tweede helft van de negentiende eeuw aangebracht. Ook het koetshuis dateert van die tijd. In 1940 kocht de gemeente Oud-Poelgeest. Thans is er een congreshotel gevestigd.
Veel buitenplaatsen zijn in de loop der tijden verdwenen of ingrijpend veranderd, zoals Abtspoel, de Hoogenboom, Haaswijk, Duinzicht of de Grunerie.
Vermeldenswaardige gebouwen zijn nog 'Middegeest' in de Dorpsstraat, de voormalige hervormde pastorie achter de Groenhoevelaan, 'De Voscuyl' bij en 'Klein Curium', de voormalige Jelgersmakliniek, waarin nu het gemeentehuis gevestigd is, en de villa 'Rhijngeest' aan de Rhijngeesterstraatweg, 'Schoutenburg', 'Toorenvelt' en het oude raadhuis aan de Wijttenbachweg, 'Actaea' en 'Ora et Labora' aan de Terweeweg, 'De Olmen' aan de Geversstraat, de wipwatermolen bij de Lange Voort en de voormalige tolgaarderswoning met tolhek aan de Haarlemmertrekvaart.
|
Bezoek de locatie met Google Earth:
